Çölyak Nedir? Belirtileri Nelerdir?

Çölyak Hastalığı Nedir?

Çölyak hastalığı (glütene duyarlı enteropati), bazen sprue veya çölyak olarak da adlandırılır; buğday, arpa ve çavdarın içinde bulunan bir protein olan glüteni yedikten sonra vücudun karşı tepki olarak verdiği bağışıklık reaksiyonudur.

Çölyak hastalığınız varsa, glüteni yemek ince bağırsağınızda bağışıklık tepkisini tetikler. Zamanla bu reaksiyon, ince bağırsağınızın astarına zarar verir ve bazı besin maddelerinin emilimini engeller (malabsorbsiyon). Bağırsak hasarı sıklıkla ishal, yorgunluk, kilo kaybı, şişkinlik, anemiye neden olur ve bu durum ciddi komplikasyonlar ile sonuçlanabilir.

Çocuklarda malabsorbsiyon yani yetersiz besin alma, yetişkinlerde görülen belirtilere ek olarak çocuklarda büyüme ve gelişmeyi de etkileyebilir. Çölyak hastalığını iyileştirmenin henüz bir yolu bulunmamaktadır ancak çoğu insan sıkı glütensiz bir diyet uygulayarak semptomları yönetebilir ve bağırsağın iyileşmesini teşvik edebilir.¹ 

Çölyak Belirtileri

Çölyak hastalığının başlangıcı ve belirtileri büyük oranda kişiden kişiye göre değişebilir. Aynı zamanda bu belirtiler çocuklarda ve yetişkinlerde de farklılıklar gösterebilir. Yetişkinler için en yaygın belirtiler ishal, yorgunluk ve kilo kaybı olarak bilinmektedir. Yine yetişkinler şişkinlik ve gaz, karın ağrısı, mide bulantısı, kabızlık ve kusma da yaşayabilir.

Çölyak nasıl anlaşılır? Bununla birlikte, çölyak hastalığı olan yetişkinlerin yarısından fazlasının sindirim sistemi ile ilgili olmayan belirtileri ve semptomları da bulunmaktadır: ² 

• Anemi, genellikle demir eksikliğinden kaynaklanır
• Kemik yoğunluğunun kaybedilmesi (osteoporoz) veya kemiğin yumuşaması (Osteomalazi)
• Kaşıntılı, kabarık cilt döküntüsü (dermatit herpetiformis)
• Diş minesinin hasar görmesi
• Ağız ülseri
• Baş ağrısı ve yorgunluk
• Sinir sistemi yaralanması, ayak ve ellerde hissizlik ve karıncalanma, dengede olası sorunlar ve bilişsel bozukluklar
• Eklem ağrısı
• Dalağın işlevinin azalması (hipospenizm)
• Asit reflüsü ve mide ekşimesi ³
• Karın krampları, gaz ve şişkinlik
• Depresyon
• Kolay morarma
• Kötü kokulu dışkı
• Genel zayıflık ve yorgunluk
• Sürekli aç hissetme ve kilo alma
• Burun kanaması
• Panik ataklar
• Kırmızı idrar
• Sağlıksız solgun görünüm
• Baş dönmesi
• Vitamin B12, D ve K eksiklikleri
• Kilo kaybı
• Bir dereceye kadar laktoz intoleransı gelişebilir ⁴

Çocuklarda Çölyak Belirtileri

2 yaşın altındaki çocuklarda, çölyak hastalığının tipik belirti ve semptomları şunları içermektedir:

• Kusma
• Kronik ishal
• Karında şişlik
• Gelişim problemleri
• İştahsızlık
• Kas erimesi ⁵

Yaşı daha büyük olan çocuklarda çölyak hastalığı belirtileri ise şunlardır:

• İshal
• Kabızlık
• Kilo kaybı
• Sinirlilik
• Boy kısalığı
• Gecikmiş ergenlik
• Dikkat eksikliği / hiperaktivite bozukluğu (DEHB), öğrenme güçlükleri, baş ağrısı, kas koordinasyon eksikliği ve nöbet gibi nörolojik belirtiler ⁶

Malnütrisyon (Kötü Beslenme ya da Beslenme Yetersizliği)

Çölyak hastalığı tedavi edilmezse, gıdayı normal şekilde sindirmek mümkün olmayabilir. Bu durum yorgunluğa ve enerji yetersizliğine yol açan beslenme yetersizliğine de neden olabilir.

Çocuklarda malnütrisyon yaşanması, boy ve kilo açısından beklenen oranda büyümenin yaşanmamasına neden olabilir. Çölyak hastalığı olan çocuklar ergenliğe geç bir yaşta girme riskine de sahip olabilir. ⁷ 

Dermatitis Herpetiformis

Çölyak hastalığının bir belirtisi olmasa da, glütene karşı bir duyarlılığınız varsa, dermatit herpetiformis adı verilen bir cilt döküntüsü gelişebilir.

Döküntü kaşıntılıdır ve çizildiğinde kabarıklara neden olur. Genellikle dirseklerinizde, dizlerinizde ve kalçalarınızda oluşur, ancak vücudunuzun herhangi bir yerinde görünebilir.

Çölyak hastalığı olan her beş kişiden birinde dermatit herpetiformis oluştuğu tahmin edilmektedir.

Dermatit herpetiformis’in kesin nedeni bilinmemekle birlikte çölyak hastalığında olduğu gibi gluten ile de ilişkilidir. Çölyak hastalığı gibi, glutensiz bir diyet uygulandıktan sonra temizlenmelidir. ⁸ 

Tıbbi yardım gerektiren durumlar

Sizin veya çocuğunuzun çölyak hastalığı olabileceğini düşünüyorsanız doktorunuza danışın. Çölyak hastalığına sahip insanlar için, glütensiz bir diyet malnütrisyon, osteoporoz, infertilite ve nörolojik sorunlar gibi sorunları önlemeye yardımcı olabilir.

Çölyak hastalığı kalıtsal olma eğilimi gösterir, dolayısıyla yakın bir akrabanızda varsa (ebeveyn, kardeş, kız kardeşiniz veya çocuğunuz varsa) durumunuzu kontrol ettirmek isteyebilirsiniz. ⁹ 

Çölyak Nedenleri

Çölyak neden olur? Çölyak hastalığına, ekmek, makarna, tahıl ve bisküvi gibi gıdalarda bulunan glütene karşı anormal bir bağışıklık sistemi reaksiyonu neden olmaktadır.

Bağışıklık sistemi sağlıklı hücreleri ve maddeleri zararlı hücrelerle karıştırıp kendilerine karşı antikor (antikorlar genellikle bakteri ve virüslerle savaşmaktadır) üreten bir bağışıklık sistemi bozukluğu oluşturmaktadır.

Çölyak hastalığı durumunda bağışıklık sistemi glüten olarak adlandırılan proteini vücuda karşı tehdit gibi algılar. Sonuç olarak, üretilen antikorlar, bağırsak yüzeyinin iltihaplanmasına neden olur.

Bağırsağın yüzeyi genellikle villus adı verilen milyonlarca minik tüp biçimli kılcıklarla kaplıdır. Villus bağırsağın yüzey alanını artırır ve yiyeceklerin daha etkili bir şekilde sindirilmesine yardımcı olur.

Bununla birlikte, çölyak hastalığında, bağırsağın yüzeyinde oluşan hasar ve iltihaplanma, villusları düzleştirir ve sindirime yardımcı olma yeteneklerini azaltır. Sonuç olarak, bağırsak çölyak hastalığının belirtilerine neden olan gıdalardaki besin maddelerini sindiremez. ¹⁰ 

Yulaf

Çölyak hastalığı olan bazı insanlar yulaf yediğinde çölyak belirtileri yaşadığını söylemektedir. Bunun nedeni, yulafların üretim sırasında diğer tahıllarla karıştırılmasıdır.

Yulaf ayrıca, glütene benzeyen avenin adı verilen bir protein de içermektedir. Çölyak hastalığı olan çoğu insan avenin güvenle yiyebilir. Bununla birlikte, glutensiz ve kirlenmiş yulaf içermeyen ürünlere halen çok az sayıda kişinin duyarlı olabileceğini gösteren bazı kanıtlar bulunmaktadır.¹¹  

Çölyak Hastalığı Riskini Artıran Nedenler

İnsanların neden çölyak hastalığı geliştirdiği henüz tam olarak bilinmemektedir. Bazı insanların hafif belirtiler yaşarken bazılarının ise çölyak hastalığını neden şiddetli belirtilerle geçirdiği de henüz net değildir. Bununla birlikte, aşağıda açıklanan faktörlerin çölyak hastalığı geliştirme riskinizi arttırdığı bilinmektedir. ¹² 

Aile Öyküsü (Kalıtsal)

Çölyak hastalığı genellikle aileden geçmektedir. Bir ebeveyn ya da kardeş gibi çölyak hastalığı olan bir yakınınız varsa, sizin de çölyak hastası olma riskiniz artar.

Aile öyküsü olanlar için bu risk yaklaşık % 10 olarak belirlenmektedir. Çölyak hastalığı olan bir ikiziniz varsa bu durumda risk artmakta ve oranı % 75 olmaktadır.

Araştırmalar, çölyak hastalığının, HLA-DQ genleri adı verilen bir grup geni etkileyen bazı genetik mutasyonlarla (hücre aktivitesini kontrol eden talimatlarda anormal değişiklikler) güçlü bir şekilde ilişkili olduğunu göstermektedir. HLA-DQ genleri bağışıklık sisteminin gelişmesinden sorumludur ve aileden geçebilir.

Bununla birlikte, HLA-DQ genlerindeki mutasyonlar sık yaşanır ve popülasyonun yaklaşık üçte birinde meydana gelir. Bu da çevresel faktörler gibi başka faktörlerin bazı insanlarda çölyak hastalığını tetiklediğini göstermektedir. ¹³ 

Çevresel Nedenler

Erken çocukluk döneminde bir sindirim sistemi enfeksiyonu (örneğin, bir rotavirüs enfeksiyonu) yaşarsanız, çölyak hastalığı geliştirme riskini artar.

Ayrıca, üç aydan küçük olan bebeklere glüten verilmesinin çölyak hastalığı geliştirme riskini artırabileceğine dair kanıtlar da bulunmaktadır.

Çoğu uzman, çocuklara glüten içeren yiyecekleri vermeden önce en az altı aylık olana kadar beklenmesini önermektedir.

Ayrıca glüten alan anneler bebekleri emzirmezlerse bebeklerin çölyak hastalığına yakalanma ihtimali de artabilir.

Diğer Sağlık Koşulları

Bir dizi diğer sağlık durumu çölyak hastalığı geliştirme riskinizi artırabilir: ¹⁴  

• Lupus
• Romatoid artrit
• Tip 1 diyabet
• Tiroid hastalığı
• Otoimmün karaciğer hastalığı
• Addison Hastalığı
• Sjögren sendromu
• Down Sendromu
• Turner sendromu
• Laktoz intoleransı
• Bağırsak kanseri
• Bağırsak lenfoması ¹⁵

Bu sağlık koşullarının çölyak hastalığı geliştirme riskinizi doğrudan arttırıp arttırmadığı veya çölyak hastalığının altta yatan başka tek bir nedenden kaynaklanıp kaynaklanmadığı belirsizdir. ¹⁶ 

Çölyak Tedavisi

Çölyak nasıl geçer? Hastalığı olan kişi için yaşam boyu glütensiz bir diyet uygulaması çölyak hastalığını yönetmenin tek yoludur. Buğdayın yanı sıra, glüteni içeren gıdalar şunları içerir:

• Arpa
• Bulgur
• Makarna
• Nişasta
• Malt
• Çavdar
• İrmik
• Kavuzlu buğday (bir buğday biçimi)
• Tritikale

Doktorunuz size sağlıklı ve glütensiz bir diyet hazırlamanıza yardımcı olabilecek bir diyetisyene yönlendirir. ¹⁷ 

Glüteni diyetinizden çıkardıktan sonra, ince bağırsağınızdaki iltihaplanma genellikle birkaç hafta içinde azalmaya başlar, sonraki günlerde daha iyi hissetmeye başlarsınız. Villusların yeniden büyümesi birkaç aydan birkaç yıla kadar sürebilir. İnce bağırsakta iyileşme, çocuklarda yetişkinlerden daha hızlı gerçekleşme eğilimindedir.

Eğer yanlışlıkla glüten içeren bir ürün yerseniz, karın ağrısı ve ishal yaşayabilirsiniz. Bazı insanlar, glüten yedikten sonra herhangi bir belirti veya semptom yaşamamaktadır; ancak bu glütenin zararlı olmadığı anlamına gelmez. Tükettiğiniz çok az miktarda glüten bile, belirti veya semptomlar olup olmamasına bakılmaksızın zararlı olabilir. ¹⁸ 

Gizli glüten içeren gıdalar, ilaçlar ve gıda dışı ürünler de çölyak hastalığını tetikleyicilere dahil olabilir:

• Değiştirilmiş gıda nişastası, koruyucular ve gıda stabilizatörleri
• Reçeteyle satılan ve tezgâh üstü ilaçlar
• Vitamin ve mineral takviyeleri
• Bitkisel ve besleyici takviyeler
• Rujlar
• Diş macunu ve gargaralar
• Zarf ve mühür tutkalı
• Oyun hamuru ¹⁹

Vitamin ve Mineral Takviyeleri

Beslenme yetersizlikleri şiddetli ise, doktorunuz veya diyetisyeniniz size vitamin ve mineral takviyelerini almayı önerebilir. Vücudunuzdaki eksik vitamin ve mineralleri desteklemek için şu takviyeler verilebilir:

• Kalsiyum
• Folat
• Demir
• B-12 vitamini
• D vitamini
• K vitamini
• Çinko

Vitaminler ve takviyeler genellikle hap olarak alınmaktadır. Sindirim sisteminiz vitaminlerin emilmesini güçleştiriyorsa doktorunuz enjeksiyon yapabilir. Vitaminlerin ve takviyelerin de glütensiz olduğundan emin olmalısınız. ²⁰ 

Doktor Kontrolü

Çölyak hastalığınız varsa, glütensiz diyetin belirtilerinizi yatıştığından emin olmak için doktorunuzla irtibat halinde olun. Vücudun tepkisini izlemek için kan testleri uygulanacaktır. Çölyak hastalığını tespit etmenin bir yolu olarak bilinen bu testlerin sonuçları 6 ile 12 ay boyunca glütensiz bir diyet uygulandıysa eğer genellikle negatif olur. Test sonuçları olumlu çıkarsa, doktorunuz sebebini bulmaya çalışabilir. Bunun en yaygın nedeni glüten içeren gıdalar tüketmiş olmanızdır.

Belirtileriniz devam ederse veya belirtileriniz tekrar ederse, iyileşmenin gerçekleştiğinden emin olmak için biyopsi ile takip endoskopisine ihtiyacınız olabilir. Genellikle yetişkinler, takip testlerine daha fazla ihtiyacı duyarlar, ancak çocuklar için de gerekli olabilir. Bazen çölyak hastalığı erken bir yaşta teşhis edildiyse iyileşme genellikle oldukça yavaş ve belirsiz olduğu için doktor tarafından rutin bir biyopsi önerilmektedir.

Ayrıca, sağlıklı, besleyici, glütensiz bir diyete uyum sağlamak için uzman bir diyetisyenle birlikte durumu takip etmek de oldukça yararlı olabilir. ²¹ 

İlaç Tedavisi

Eğer ince bağırsağınız ciddi hasar görürse, doktorunuz inflamasyonu kontrol altına almak için steroid önerebilir. Bağırsak iyileşirken steroidler, çölyak hastalığının ciddi belirtilerini ve semptomlarını hafifletebilir.

Dermatitis Herpetiformis

Doktorunuz bazen çölyak hastalığına eşlik eden bu kaşıntılı, kabarcıklı deri döküntüsünü yaşamanız durumunda, glütensiz diyetle birlikte deri ilacı da önerebilir. ²² 

Refrakter Çölyak Hastalığı Tedavisi

Nadir olarak yaşansa da glütensiz diyete rağmen refrakter çölyak hastalığınız varsa, şiddetli belirtilere devam edebilirsiniz veya belirtileriniz azalabilir, sonra nüksedebilir. Her iki durumda da, ince bağırsağınız iyileşmez. Böyle bir durumda, bu alanda uzman bir merkezde değerlendirme yapmanız gerekir. Refrakter çölyak hastalığı oldukça ciddi olabilir ve şu anda kanıtlanmış bir tedavisi yoktur.

Refrakter çölyak hastalığı olan insanlar uzmanlar tarafından tedavi edilmelidir. Bu durum için çeşitli nedenler olabilir. Doktorlar sıklıkla steroid tedavisini kullanır. Bazen diğer koşulları tedavi etmek için kullanılan ilaçları da kullanılabilir. ²³ 

Çölyak için hangi doktora gidilir: Yetişkinlerde veya çocuklarda çölyak hastalığının belirtilerini değerlendirebilecek sağlık profesyonelleri şunları içerir:

• Aile hekimleri
• Pediatristler
• İç Hastalıkları Uzmanı

Teşhisi ince bağırsak biyopsisi ile doğrulamak için sindirim sistemi problemlerinde (gastroenterolog) uzmanlaşmış bir doktora danışılmalıdır. Buna ek olarak, diyetisyen glütensiz bir diyet için plan yapmanıza yardımcı olabilir.   

 UYARI: Burada yazılanlar sadece bilgi amaçlıdır. Tıbbi tavsiye, tanı ve tedavi sağlamaz. En doğru tedavi ve bilgi için doktorunuza danışınız.