D Vitamini Eksikliği Nedir? Belirtileri Nelerdir?

D Vitamini Eksikliği Nedir?

D vitamini vücut için hayati önem taşıyan vitaminlerden biridir. Özellikle de, kalsiyumun vücut tarafından emilmesinde rol almasıyla bilinmektedir. Kalsiyum ise sağlıklı kemik yapısının temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle, sağlıklı bir iskelet sistemi için D vitaminine daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. D vitamini ayrıca sinir, kas ve bağışıklık sistemlerinde de önemli rolü bulunan bir vitamindir.

D vitamini; güneş ışığı, yiyecek ve içecekler ya da takviye ürünler sayesinde vücuda alınabilmektedir. Tabi ki, en güçlü ve etkili kaynak güneş ışığıdır. ¹ 

Vücut D vitaminini güneş ışığından almakta ve sonrasında vücut tarafından kullanılmak üzere kimyasallara dönüştürmektedir. Güneş ışığını alan ciltteki bulunan kolesterol, bazen D3 vitamini olarak da adlandırılan D vitamnini işlenebilir bir hale getirmektedir. Sonrasında ise ilk önce kan dolaşımından böbreklere ve karaciğere ulaşmaktadır. Neticesinde de, aktif ve kullanılabilir bir maddeye dönüşmektedir. ²

Vücutta pek çok görevi bulunan D vitaminin yeterli miktarda vücuda alınmaması durumunda da, D vitamini eksikliği ortaya çıkmaktadır. Uzun süre boyunca devam eden D vitamini eksikliği, pek çok hastalığın riskini artırabilmektedir. Bu nedenle, D vitamini eksikliğinden şüphe duyulması durumunda, bir doktora başvurulmasında fayda vardır.

Vücuttaki D Vitamini Miktarı Ne Kadar Olmalı?

Vücuttaki D vitamini miktarı 25-hidroksi D vitamini kan testi ile belirlenmektedir. Sağlıklı kişiler için 20 nanogram / mililitre ile 50 nanogram / mililitrelik bir seviye yeterli olarak kabul edilmektedir. 12 nanogram / mililitreden düşük bir seviye ise D vitamini eksikliğini göstermektedir. ³ 

Her insanın günlük olarak ihtiyaç duyduğu D vitamini miktarı yaşa ve diğer özel koşullara bağlı olarak değişebilmektedir.  Uluslararası birimlere (IU) göre, günlük olarak alınması gereken D vitamini oranları şöyle sıralanmaktadır:

• Doğumdan sonraki 12 aya kadar: 400 IU
• 1-13 yaş arası çocuklar: 600 IU
• 14-18 yaş arası gençler: 600 IU
• 19-70 yaş arası yetişkinler: 600 IU
• 71 yaş ve üstü yetişkinler: 800 IU
• Hamile ve emziren kadınlar: 600 IU ⁴

D Vitamini Eksikliği Belirtileri

D vitamini eksikliği nasıl anlaşılır? D vitamini eksikliği başlangıcı genellike asemptomatiktir. Yani, herhangi bir belirti hissedilememektedir. Yaygın olarak yaşanan belirtileri ise şunlardır: ⁵

Bebeklerde D Vitamini Eksikliği Belirtileri

Şiddetli D vitamini eksikliği yaşayan bebeklerde kas spazmları ve krampları yaşanabilmektedir. Aynı zamanda, nöbetler ve solunum güçlükleri de görülebilmektedir. Bu belirtiler, kalsiyum emiliminde D vitaminin rolü olduğu için, kalsiyum eksikliği ile bağlantılı olarak ortaya çıkmaktadır.  ⁶

Çocuklarda D Vitamini Eksikliği Belirtileri

• D vitamini eksikliği şiddetli seviyelerde olan çocukların kafatası daha yumaşak olabilmektedir. Bu durum, bacak kemikleri için de geçerlidir. Büyümekte olan çocuğun bacakları kavis şeklinde gelişmektedir. Kas ve kemik ağrıları da ortaya çıkabilmektedir.
• D vitamini eksikliği bulunan çocuklarda büyüme geriliği oluşabilmektedir. Kilodan ziyade boyu etkilemektedir. Çocuk yürümeye başlarken bu eylem için isteksiz olabilmektedir.
• D vitamini süt dişlerinin gelişiminde rolü bulunan bir vitamindir. Bu nedenle, eksikliği söz konusu olduğunda, süt dişleri geç çıkabilmektedir.
• D vitamini eksikliği, çocuğun aşırı sinirli ve huysuz olmasına yol açabilmektedir.
• D vitamini eksikliği yaşayan çocuklar, enfeksiyonları geliştirmeye daha açık bir hale gelebilmektedir. Özellikle, solunum yollarıyla ilgili belirtiler yaşamaya daha eğilimli olabilmektedirler. Bunun nedeni, vitamin eksikliğinin bir sonucu olarak göğüs kaslarının ve göğüs kafesinin zayıf olmasıdır.
• D vitamini eksikliğinin çok şiddetli olması, vücuttaki kalsiyum seviyesinin düşmesine de yol açabilmektedir. Bu da kas spazmlarına, uykusuzluğa ve solunum zorluklarına neden olabilmektedir.
• Nadiren de olsa, aşırı düşük olan D vitamini, kardiyomiyopati olarak adlandırılan kalp kası zayıflamasına neden olabilmektedir. ⁷ 

Yetişkinlerde D Vitamini Eksikliği Belirtileri

• Kas Güçsüzlüğü

Kas güçsüzlüğü bir D vitamini eksikliği belirtisidir. Kaslardaki güçsüzlük genel vücut yorgunluğuna da yol açabilmektedir. Kas güçsüzlüğü bir süre boyunca fark edilmeden devam edebilmektedir. Farkedilmesi ise aylar alabilmektedir.

D vitamini eksikliği arttıkça, kas güçsüzlüğü de artmaktadır. Bu durum, kas ve kemik ağrılarına dönüşebilmektedir. Kas-iskelet sistemi etkilenebildiği için D vitamini eksikliğinden maruz olan kişinin günlük faaliyetlerini yerine getirmesi zorlaşmaya başlayabilmektedir. ⁸ 

• Kemik Ağrıları

D vitamini eksikliği, kemik ağrılarına neden olmaktadır. Çoğu zaman, ağrının kaslardan mı yoksa kemiklerden mi kaynaklandığı tespit etmek zor olabilmektedir. Ancak, kemik ağrısı kas ağrısına göre çok daha derinden hissedilmektedir. Kas ağrısı genellikle tek merkezde odaklanmaktadır ve kişi hareket ettiği zaman şiddetlenmektedir. Kemik ağrısı ise daha geniş bir alanı etkilemektedir.

İnsan yaşlandıkça kemikleri artık büyümeye devam etmemektedir, ancak kemik dokusu sürekli olarak yenilenmektedir. Ciddi seviyede olan D vitamini eksikliği, kemiklerin yumuşamasına ve kemik kırılması riskinin oluşmasına yol açabilmektedir. ⁹ 

• Solunum Yolları Hastalıkları

Yapılan çalışmalara göre, D vitamini solunum yolu hastalıklarında bir koruma kalkanı sağlamaktadır. Bu durum özellikle çocukları etkilemektedir. Şiddetli astım vakalarında D vitamini alman tavsiye edilen yöntemler arasında bulunmaktadır.

Nefes alıp verme problemleri doktor tarafından hemen kontrolü yapılması gereken D vitamini eksikliği belirtileridir. Solunum yolu hastalığıyla mücadele eden kişinin panik atak gibi bir anksiyete bozukluğu yaşama ihtimali de yükselebilmektedir. Bu durumda, hayati önemi çok daha büyük olabilmektedir. ¹⁰ 

• Aşırı Terleme

Çok fazla terlemek de bir D vitamini eksikliği belirtisi olabilmektedir. Yeni doğan bebeklerde aşırı terleme meydana geliyorsa, doktor bunu bir erken D vitamini eksikliği belirtisi olarak değerlendirmeye alabilmektedir. Diğer yandan, bu sadece bebekleri etkileyen bir durum değildir. Terlemenin normal olmadığı bir koşulda aşırı terleme yaşıyorsanız, bir doktordan yardım alabilirsiniz. ¹¹ 

• Depresyon

D vitamininin beyinde serotenin üretimine yardımcı olduğu bilinmektedir. Diğer adıyla mutluluk hormunu olan seroteninin üretilmemesi kişinin ruh halini etkileyebilmektedir. Bunun bir sonucu olarak da, depresyon gelişebilmektedir.

Yapılan araştırmalara göre de, güneş ışığından daha az faydalanma fırsatı bulan ülkelerde yaşayan insanlarda depresyon vakaları çok daha fazladır. ¹² 

• İnfertilite Sorunları

İnfertilitenin önde gelen nedenlerinden biri polikistik over sendromudur. D vitamini eksikliği ise bu sendromun gelişiminde rol oynayabilmektedir.

• Zayıf Bir Bağışıklık Sistemi

D vitamini; vücuttaki 2000’den fazla gen üzerinde etkisi bulunan bir vitamindir. Bu nedenle de, bağışıklık sistemi için son derece gereklidir.

Bağışıklık sistemi, vücudu zararlı saldırılara ve hastalıklara karşı koruyan bir savunma mekanizmasıdır. D vitamini eksik olduğu takdirde, vücut bu saldırılara karşı daha güçsüz kalabilmektedir. ¹³ 

• Kardiyovasküler Hastalıklar

D vitamini eksikliğinin kardiyovasküler hastalıklara yol açabileceği düşünülmektedir. Yapılan araştırmalara göre, özellikle konjestif kalp yetmezliğinin gelişiminde bir rolü olabilmektedir. Bu durumda oluşabilecek diğer belirtiler arasında baş dönmesi, ağır şişkinlik (özellikle bacaklarda), nefes alıp verme problemleri ve göğüs ağrısı bulunmaktadır. ¹⁴ 

• Sedef Hastalığı

Sedef hastalığı cildi etkileyen bir hastalıktır. Genellikle stres nedeniyle tetiklenmektedir. Diğer bir nedeninin ise D vitamini eksikliği olduğu düşünülmektedir. Aslında, direkt olarak bir neden olduğu söylenemese de, belirtileri kötüleştirmeye yol açabilmektedir. Tedavisi sırasında stresi azaltma yöntemleriyle birlikte D vitamini de önerilebilmektedir. ¹⁵ 

• Kronik Ağrı

Vücutta meydana gelen sürekli yani kronik ağrılar D vitamini eksikliği ile bağlantılı olabilmektedir. Bu durumun, D vitamini eksikliği nedeniyle gelişip gelişmediğini tespit etmek zor olabilmektedir, bu nedenle, sürekli olarak devam eden ve açıklanamayan vücut ağrılarıyla mücadele ediyorsanız bir doktora başvurmanız gerekmektedir. ¹⁶ 

• Enerji Kaybı

Vücut enerji üretmek için D vitaminine ihtiyaç duymaktadır. Enerji eksikliği ise kişinin hayata karışmasını ve günlük faaliyetlerini yerini getirmesini önleyen oldukça can sıkıcı bir durumdur. Yeterince D vitamini alınmadığı takdirde, enerji eksikliği ortaya çıkabilmektedir. Yorucu bir hayat sonrasında, depresyon veya ruh hali değişikliklerine de yol açabilmektedir.

• Yüksek Tansiyon

D vitamini eksikliğinin hipertansiyona yol açabileceği düşünülmektedir. Diğer yandan, sürekli olarak devam eden tansiyon yüksekliği kalp krizi ve inme gibi ciddi sağlık sorunları riskini de yükseltebilmektedir. D vitaminin tıpkı bir antidepresan gibi çalışarak yüksek olan tansiyonu normale çevirebilmektedir. ¹⁷ 

• Kronik Böbrek Hastalığı

Böbrekler, kandaki atıkların temizlenmesini sağlayan bir organdır. Görevini yerine getiremediğinde vücut pek çok hastalığa karşı açık bir hale gelmektedir. Yaşlandıkça böbreklerin D vitaminini işleme fonksiyonu zayıflamaktadır. Bu nedenle de, böbrek rahatsızlıkları meydana gelebilmektedir.

• Dayanıklılığın Azalması

Vücut dayanıklılığının azaldığını düşünüyorsanız, bu bir D vitamini eksikliği belirtisi olarak ortaya çıkabilmektedir. Hem enerji üretiminde hem kas ve kemik yapısındaki rolü nedeniyle, eksikliğin söz konusu olması durumunda, vücut dayanıklılığı da zayıflamaktadır. ¹⁸ 

D vitamini Eksikliği Nedenleri

D vitamini eksikliği neden olur? Vücutta meydana gelen D vitamini eksikliği, tamamen yetersiz D vitamini alınmasıyla ilgili bir durumdur. En büyük kaynağı güneş ışığıdır, bu nedenle, en büyük nedenin de güneş ışığından mahrum kalmak olduğu düşünülmektedir. ¹⁹ 

D vitamini eksikliğinin nedenleri daha ayrıntılı olarak şöyle sıralanmaktadır:

Güneş Işığından Mahrum Kalmak

D vitaminin ilk ve en büyük kaynağı güneş ışınlarıdır. D vitamini almak isteyen kişinin ilk yapması gereken, güneş ışınlarından yararlanmak olmalıdır. Bu nedenle, kuzey enlemlerinde yaşayan, güneş ışığına çıkınca kapalı giysiler giyen ve meslek gereği sürekli güneş ışığından maruz kalarak çalışan kişilerde D vitamini eksikliği görülmesi daha olasıdır. ²⁰ 

D vitamini Kaynağı Olan Gıdaları Tüketmemek

D vitamini güneş ışığı dışında, balık ve balık yağları, yumurta sarısı, sığır eti karaciğeri, tahıl ürünleri, süt ve süt ürünlerinde bulunmaktadır. D vitamini almak için bu gıdaların düzenli olarak alınması gerekmektedir. Diğer yandan, çoğu hayvansal gıda olduğu için, hayvansan ürünleri tüketmeyi tercih etmeyenler (veganlar) ya da süt ve glutene intoleransı bulunan kişiler bu gıdalardan kaçınmaktadır. Bu nedenle de, bu kişilerin D vitamini eksikliği yaşama ihtimali çok fazla olabilmektedir. ²¹ 

Koyu Bir Cilt Rengi

Cilt rengi, vücudun ne kadar güneş ışığından yararlanıp yararlanamadığına etki edebilen bir durumdur. Koyu tenli olan insanların açık tenli olan insanlara oranla, aynı miktarda D vitamini üretebilmek için 10 kat daha fazla güneş ışığına maruz kalması gerekebilmektedir.

Koyu olan cilt pigmenti adet bir güneş kremi görevi görmekte ve cildi güneş ışığına karşı korumaktadır. Bu nedenle, koyu tenliyseniz, D vitamini almak için güneş altında fazla zaman harcayabilirsiniz. ²² 

D Vitamini Emilimi Bozuklukları

D vitamini kaynakları alınmasına rağmen, D vitamini eksikliği yaşanıyorsa, bu bağırsakların vitamini emmek için olan çabasına engel olan bir durumun söz konusu olduğu anlamına gelebilmektedir. Bu durum malabsorbsiyon yani emilim bozukluğu olarak tanımlanmaktadır.

D vitamini yağda çözünen bir vitamindir. Gastrointestinal rahatsızlıklar ise vücudun yağ emme işlevini etkileyebilmektedir. Bu nedenle, D vitaminin çözülmesi de zorlaşmaktadır. D vitamini emilimini engelleyen bazı hastalıklar arasında Crohn hastalığı, çölyak hastalığı, kistik fibroz ve inflamatuar bağırsak hastalığı bulunmaktadır. ²³ 

Aşırı Kilo

Aşırı kilo D vitamini eksikliğine yol açabilmektedir. D vitamini yağda çözünen bir vitamin olduğu için, aşırı kilolu kişiler ve obezite hastalarındaki vücut yağları bu vitamini tutmaktadır. Bu nedenle de, vitamin kan içine girememektedir.

Vücut kitle indeksi 30 veya daha fazla olan kişilerde D vitamini eksikliği de yaşandığı gözlemlenmektedir. ²⁴ 

Artan Yaş

D vitamini eksikliği artan yaşla birlikte ortaya çıkabilen bir durumdur. Bunun bir nedeni, yaşlı insanların güneş ışığı yerine kapalı alanlarda daha fazla zaman geçirmek zorunda kalıyor olmalarıdır. Diğer bir neden ise, cildin yaşlandıkça gençken olduğu kadar kolay besin üretememesidir. ²⁵ 

Diğer yandan, yaş ilerledikçe, böbreklerin D vitaminini dönüştürme yeteneği de zayıflamaktadır. Bu da, D vitamini eksikliği riskini artırabilen bir faktör olabilmektedir. ²⁶ 

Bazı İlaçlar

Kullanılan bazı ilaçlar D vitamini eksikliğine yol açabilmektedir. Bu ilaçlar arasında özellikle, antikonvülsanlar, glukokortikoidler ve AIDS ve HIV tedavisinde kullanılanlar bulunmaktadır.

Bu nedenle, kronik böbrek hastalığı, primer hiperparatiroidizm, kronik granüloma oluşturan bozukluklar (sarkoidoz ve tüberküloz gibi) ve bazı lenfomalar hastalıklara sahip olan kişilerde aynı zamanda, D vitamini eksikliği de görülmektedir. ²⁷

Hamilelik ya da Emzirme

Hamile olan ya da emziren annelerin D vitamini ihtiyacı daha fazla olmaktadır. Kısa aralıklarla üst üste anne olan kadınlarda D vitamini eksikliği ortaya çıkabilmektedir. Anne adayı hamilelik sırasında D vitamani depolarını kullanılmaktadır, bu da fazla gereksinim duyulmasına yol açmaktadır. ²⁸ 

D Vitamini Eksikliği Tedavisi

D vitamini eksikliği pek çok sağlık sorununa neden olabileceği için tedavi edilmesi gerekmektedir. Bu durumda yapılabilecek en basit ve etkili yöntem ise güneş ışığından faydalanmaya çalışmaktır. Bu çok mümkün olmuyorsa ya da yetersiz kalıyorsa, diğer bir yöntem ise D vitamini açısından zengin olan gıdaları tüketmek ve gerekiyorsa, D vitamini takviyeleri almaktır.

D vitamini eksikliği nasıl geçer? D vitamini eksikliğini tedavi etmenin yolları daha ayrıntılı olarak şöyle sıralanabilmektedir: ²⁹ 

Güneş Işığından Faydalanmak

Daha önce de belirtildiği üzere, D vitamini almanın en kolay ve en maliyetsiz yöntemi güneş ışığından faydalanmaya çalışmaktır. Vücut güneş ışığına maruz kaldığında, doğal yöntemlerle kendisi D vitamini üretmeye başlamaktadır. Bu nedenle, günlük olarak güneş ışığı alınması tavsiye edilmektedir.

D Vitamini Kaynağı Olan Gıdaları Tüketmek

D vitamini maalesef, diğer vitaminler gibi pek çok gıdada ve bol miktarda bulunan bir vitamin değildir. Bu nedenle, D vitamini kaynaklarını düzenli olarak tüketmeye çalışmak doğru bir adım olacaktır.

Sardalya, uskumru, ton balığı, somon ve ringa balığı gibi yağlı balıklar D vitamini açısından oldukça zengindir.

D vitamini açısından zengin olan diğer gıdalar ve içerdikleri D vitamini oranları şöyle sıralanmaktadır:

• Morina karaciğeri yağı – çorba kaşığı başında 1,360 IU
• Pişmiş somon – 100 gramında 360 IU
• Süt – bardak başına 98 IU
• Takviyeli tahıl – ¾-1 fincan başına 40 IU
• Yumurta – 1 adet yumurta başına 20 IU ³⁰

D Vitamini Takviyeleri

Bazı tablet ya da sıvılar yüksek dozda D vitamini içermektedir. D vitamini takviyesi olarak adlandırılan bu yöntem günlük, haftalık ya da aylık olarak alınabilmektedir. Özellikle, büyüme çağında olan çocuklarda D vitamini eksikliğinin hızlı bir şekilde tedavi edilmesini sağlayabilmektedir.

Bununla birlikte, öncesinde bir doktor tavsiyesi alınması gerekmektedir. Uygun dozajların ve sürenin belirlenmesinde doktorun yardımı olacaktır. Bu tarz yüksek dozda vitamin içeren takviyelerin doğru talimatlarla alınması önem taşımaktadır.

Dipnot: D vitamini takviyelerinin bu formları, genellikle 12 ay kadar kullanılmaya devam edilmektedir. Etkisini daha yavaş ve uzun bir sürede göstermektedir. Çoğu zamanda, hafif seviyedeki eksiklikler ve eksikliği önleme amacı için kullanıma uygundur. ³¹ 

D Vitamini Enjeksyonları

D vitamininin oral yani ağız yoluyla almayı tercih etmeye kişilere D vitamini enjeksiyonları yapılabilmektedir. Küçük bir D vitaminin etkisi 6 ay kadar sürebilmektedir. ³²

D Vitamini Eksikliğini Önlemenin Yolları

Uygun tedavi yöntemleriyle vücuttaki D vitamini depoları yenilendikten sonra, gelecekte de tekrar bu eksikliğin ortaya çıkmasını önlemek için uzun vadede tedaviye ihtiyaç duyulması gerekebilmektedir. ³³ 

D vitamini eksikliğini önlemenin en iyi yöntemi yine tedavisinde de olduğu gibi D vitamini açısından zengin olan gıdaları tüketmek ve hergün 15-20 dakika boyunca güneş ışığından faydalanmaya özen göstermektir. ³⁴ 

D Vitamini Eksikliği İçin Hangi Doktora Gidilir?

D vitamini eksikliği için dahiliye bölümüne başvurulmaktadır.

Yüksek D Vitamini İçeren Yiyecekler

D vitamini gıdalarda diğer vitaminlerle kıyaslandığında daha az bulunmaktadır. En etkili D vitamini kaynağı güneşin yaydığı ultraviyole ışınlarıdır. Güneşin altında 15 dakika kalmak günlük D vitamini ihtiyacını karşılamaya yeterlidir. Bunun dışında deniz ürünlerinden, yumurta sarısından, yağlı balık/balık yağı ürünlerinden D vitamini alımı yapılabilir. Aynı zamanda süt ürünleri de D vitamini içermektedir.

Şimdi D vitaminini fazla miktarda içeren ürünleri oranlarıyla birlikte inceleyelim. Aşağıda vereceğimiz D vitamini içeren besinler listesi bunlarla sınırlı değildir, daha farklı ürünler tüketerek de D vitamini alımı yaparak vücutta sağlıklı seviyelerde kalmasını sağlayabilirsiniz.

Morina Karaciğer Yağı: 100 gramı yaklaşık olarak 10.000 miligram D vitamini içerir. 14 gramlık bir çay kaşığı morina karaciğer yağı yaklaşık olarak 1.400 miligram D vitamini içermektedir.

Yağlı Balık: 100 gramı yaklaşık olarak 759 miligram D vitamini içermektedir. Somon füme %97, Kılıç %94, Konserve Alabalık %86, Somon %75, Füme Beyaz Balık %73, Uskumru %65, Konserve Uskumru %43, Halibut %33, Herring %30, Sardalya %27, Kaya Balığı %26, Tilapia Konserve Tuna %21, Sole & Kalkan %20 ve Tuna Steak %12.

Mantar: 100 gramlık mantar ortalama 446 miligram D vitamini içerir. Maitake %31, Morel %23, Chanterelle %19, Oyster %4 ve Beyaz %1.

İşlenmiş Tahıllar: 100 gram tahıl ortalama 333 miligram D vitamini içermektedir.

Tofu: 100 gram tofu yaklaşık olarak 157 miligram D vitamini içermektedir.

Havyar: 100 gramlık havyar yaklaşık olarak 117 miligram D vitamini içermektedir.

Süt Ürünleri: 100 gr süt ürünü ortalama 110 miligram D vitamini bulundurur. Bunun yanında  Tereyağı %23, Ayran, Düşük Yağlı Meyveli Yoğurt, Keçi Sütü %21, Sert Yarı-Yağsız Süt %20, Sert Yağsız süt %19.

Yumurta (Haşlanmış): 100 gram yumurta ortalama 87 milgram D vitamini içerir. Bunun yanında pişmiş/omlet yumurta %7, Ördek Yumurtası %8, Kaz Yumurtası %16.

Alternatif Süt Ürünleri: 100 gramı ortalama 53 miligram D vitamini içermektedir. Soya sütü %20, Badem Sütü, Çikolata Badem Sütü, Nonsoy İmitasyon Süt, Pirinç Suyu %17.

UYARI: Burada yazılanlar sadece bilgi amaçlıdır. Tıbbi tavsiye, tanı ve tedavi sağlamaz. En doğru tedavi ve bilgi için doktorunuza danışınız.